Rifat Klaiqi

SHTEGTIMI RRUGËVE TË NGRIRA

Muhaxhirët ( Baladë)

Ç'ka kanë bjeshkët o bre që ushtojnë.
Ç 'ka kanë lugjet o bre qe po fshajnë,
Ç’ka kanë malet që s'mugullojnë,
Ç 'ka hana që s'po shëndrit,
Ç 'ka ka djelli që s'po ban dritë,
Ç 'ka kanë shpendet qe s'po knojne,
Ç 'ka kanë qyqet o bre që s'vajtojnë.

Muhaxhirët kah po shkojnë,
Kanë lanë tokë e kanë lanë shpi,
Kanë lanë dhen e kanë lanë dhi,
Kanë lanë bukën n’çerep hi,
Kanë lanë çorbën n'veksh tuj zi,
Kanë lanë sofrën t'shtrume n'shpi,
Kanë shkue miqtë o buke pa u ngi,
Kanë lanë zhgujt o n’veg  pa u krye,
Kanë lanë pajën çikat pa e marue,
Kanë met nuset te dhandri pa shkue,
Kanë met krushqit e bre pa u kthye,
Kanë met djemtë o dhanër pa hi,

Ohh... muhaxhirët o bre kah po shkojnë,
Dru e gurë o bre ç'po vajtojnë,
Bari n'tokë o bre s'po mbin,
muhaxhirët kanë marrë dynjanë n'sy
Vdesin n'borë e vdesin n'shi,
Vdesin pleq o bre vdesin t’ti
Vdesin gra e vdesin fëmijë.


 

Muhaxhirët bre kah po shkojnë ,
Për ta malet po vajtojnë,
buk pa hangër e ujë pa pi,
Kanë marrë udhën për Shqipni,
Udhën e gjatë o bre për Turki,
oh kush njeh Zot, bre din e iman
Muhaxhirëve konak iu ban,
Muhaxhirët brenda i shtin,
Shtronju mirë o bre për me fjet,
Se ju çon Zoti n'xhehnet,
Se j’ua kthen o Zoti n'nahiret.

    Foto e ikjeve po sikurse në Baladë

                                                                                 Kënga e Muhaxhirëv

 (varianti i dytë)

Ç’janë k’to shpi pa tymue

Muhaxhirët i kanë lshue

N’kohë t’shtira tuj udhëtue

Pleq e fëmij për mej pshtue

Ah anmiku qoftë mallkue

Për shumë t’ri që i ka varrue

Shum zullum asht tuj marue

Çka kanë udhët qi janë shtrembue

Muhaxhirët tuj udhëtue

T’gjith tuj kajt e tuj vajtue

Haj medet ku dojnë me shkue

Qysh vatanin me e lshue

Po bjen shi e po bjen borë

T’mjert muhaxhirët kah po shkojnë

Po ju vdesin fëmija n’borë

Çka kanë bjeshkët qi po ushtojnë

Muhaxhirët po luftojnë

Luftojnë t’mjerët n’borë e n’shi

Buka pa hangër e ujë pa pi

Për me i pshtue rob e fmijë.

Çka ka dielli që s’ban dritë

Muhaxhirët e kanë nxi

Çka ka veriu qi po frynë

Muhaxhert po i mërdhin

Po bjen bor  e po ban stuhi

Nanave n’dorë fëmijët iu kanë ngrirë 

Ç’po ban krra-krra korbi i zi

Për muhaxhir a ka ma zi

Lan vatan e pasuni

Me veti kishin kazan, çergë e kusi

Edhe morën jetnë në sy.

(Këtë variant e kam ruajtur në kujtesë, pasi e kam  dëgjuar nga hallat e mia, Hanifja e Zarfija, të cilat e kanë përjetuar tmerrin e vrasjes së meshkujve të shtëpisë dhe rrugëtimin më të keq që mund ta përjetojë njeriu – largimin e dhunshëm nga shtëpia dhe atdheu).

Dëbimi i shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit

Që nga viti 1833 kur Serbia kishte fituar autonomi kulturore nga Perandoria Otomane, kishte filluar planet jo vetëm për pushtimin e tokave shqiptare, por edhe për zhdukjen e tyre nga faqja e dheut.  “Naçertanija” e Ilija Garashaninit ishte një platformë dhe program për dëbimin e shqiptarëve nga trojet e veta. Ky program ishte konstruktuar në vitin 1844, ndërkohë që ishte realizuar gjatë dhjetorit 1877 dhe janarit 1878. Gjatë kësaj kohe, të gjitha faktet historike thonë se janë përzënë nga trojet shekullore afro 700 vendbanime. Trojet shqiptare nuk kishin pësuar tragjedi më të madhe dhe kaq ngushtim të hapësirës gjeografike, askurrë më parë.

Shqiptarët në ato vise  ishin vendas, që dëshmohet edhe në dokumentet e hershme. Në  “Regjistrimin turk të vitit l455 “, banorë  të   fshatit Gjelekarë ishin njëfarë Branku  i biri  i Berishës   dhe Radonja  gjithashtu  i biri i Berishës. Edhe  në  Gërbac përmenden Vlladko Arbanas dhe Novaku  i  biri  i Arbanasit. Edhe në ditët e sotme ekzistojnë fshati Arbanash dhe  Arbanashka në rrethin e Prokuples.

Trevat e banuara me popullsi shqiptare gjatë sundimit osman (1878),të organizuara në vilajete

Pra edhe pse kjo trevë qe nga parahistoria ishte e banuar me fise ilire, autorë të ndryshëm serbë përpiqen që shqiptarët t'i nxjerrin si kolonizues të tokave serbe. Sipas Jovan Cvijiqit, Dushan Popoviqit, Luba Stojanoviqit, Vlladimir Stojanoviqit, Anastasije Urosheviqit e shumë të tjerëve, familjet shqiptare si kolonizues kanë depërtuar deri në Toplicë, Leskoc, Vrajë e gjetiu pas “ dyndjes së madhe serbe” të vitit   1690. Sipas burime arkivore, por edhe sipas një burimi serb deri  në mes të shek.XIX vetëm në rrethinë të Leskocit dhe të Prokuplës ishin më se  300 fshatra shqiptare, kurse deri në vitin 1877 vetëm në rrethinë të Pustarekës dhe të Jabllanicës ishin 1539 shtëpi shqiptare. Me depërtimin e ushtrisë serbe, andej fshatit Bucë, pothuajse nuk kishte mbetur asnjë familje shqiptare. Kështu nga Pustareka e Jabllanica pothuajse të gjitha familjet shqiptare u nisën  këmbë  drejt Gollakut. Se çfarë terrori është bërë mbi shqiptarët, dëshmon e dhëna se pas dëbimit të shqiptarëve, Serbia në krye me Mita Rakiqin kishte dërguar ekipe për ta popullzuar atë pjesë me kolonistë para se të mbahej Kongresi i  Berlinit. Ekipet për formimin e komunave dhe regjistruesit, ndër të tjera, shkruanin: "Këtu të gjitha fshatrat kanë qenë shqiptare, tani janë të shkreta, të djegura dhe të rrënuara, prandaj edhe nuk mund të formohen komuna “ . Të djegura, të shkreta dhe të rrënuara, regjistruesit i kishin shënuar 53 fshatra..

Se çka kanë përjetuar shqiptarët gjatë dëbimit secila familje është  një histori në vete, por vlen të  përmendet edhe një fragment i udhëpërshkruesit serb, Sreten Popoviq që, ndër të tjera, shkruante:"Ato net, shumë familje shqiptare duke udhëtuar me fëmijët e tyre, nga acari i madh pësuan humbje të mëdha në njerëz. Shumë fëmijë në qerre ose në shpinë  të nënës u ngrinë dhe vdiqën. Kishte raste të shumta kur edhe pleqtë vdisnin nga të ftohtit. Qystendili i Bullgarisë në janar të vitit 1878 ishte përplot  shqiptarë, sikur Bllaca e prillit të vitit1999. Për fatin e mirë të këtij populli, për dallim nga vitet 1877-1878, këtë herë, këtë katrahurë po e përcillte e tërë bota, kurse shtetet më të fuqishme e më demokratike, në krye me SHBA-të dhe Britaninë e Madhe u vunë në krah të drejtësisë  dhe bashkë edhe me shtete të tjera e ndihmuan këtë popull që të kthehej në tokën e tij shekullore. 

Bllaca. Këtu, më 1999 shqiptarët e Kosovës, të përzënë me dhunë nga ushtria, policia dhe paraushtarakët serbë grumbulloheshin për të vazhduar tutje, në rrugë të pa krye.

Gjithë atë dhunë dhe terror Serbia i arsyetonte me faktin se shqiptarët kishin ardhur si kolonizues, prandaj po përhapnin propagandë poshtëruese, gjoja se vetë kishin ikur nga frika e hakmarrjes. Si fakt tjetër nxirrnin atë se shqiptarët kishin luftuar në anën e ushtrisë turke, prandaj edhe pas disfatës së saj kishin ikur. Shkak i dëbimit të shqiptarëve me dhunë ishte synimi i  Serbisë për formimin e shtetit etnik dhe zgjerim të territorit shtetëror të tyre.

Për dëbimin e shqiptarëve princin Milan e ndihmoi edhe Austro – Hungaria ngase me armiqësimin e serbëve me  shqiptarët do të angazhohej si ndërmjetësuese në viset e Kosovës që i  konsideronte  pjesë të sferës së vet të interesit  politik.

Serbia gjithashtu synonte t'i realizonte kërkesat e Perandorisë Osmane që në Kongresin e Berlinit  t’i   ktheheshin tokat e banuara me popullsi myslimane.

Shqiptarët në rrënojat e shtëpive të djegura nga serbët

Serbët kan filluar gjenocidin kunder shqiptarve me 1877-1878 kur bënë „pastrimin etnik“ të Sanxhakut të Nishit e vazhduan në vitin 1912 deri te çetnikët e Millosheviçit me 1998-1999 !!

Shqiptarët t ë zënë rob nga ana e serbëve

 në vitin 1912 duke marshuar në Beograd

.

Harta e  Komunës së Lebanës

Fshati Klaiq

Fshati Klaiq i Komunës së Lebanës, tashti i   banuar me serbë

Klaiqi është një fshat që gjendet në Komunën e Lebanës, 25 kilometra larg kufirit Kosovë -Serbi, saktësisht larg vendbanimit të dytë të familjes sime, Kikës.

Para shpërnguljes së banorëve, Klaiqi kishte  më shumë se 80 shtëpi. Ka qenë i pasur dhe mjaft i zhvilluar për shkak të tokës pjellore. Më 1860 nga fshati janë shpërngulur disa familje, si Kokajt, të vendosur në Malësi të Karadakut. Familjet kishin qenë të pasura pasi që kishin qenë tagrambledhës (spahi), jo vetëm në Klaiq, por edhe në fshatra të tjera, si në Bajre, Bucë, Drvodel, etj. Duke mbledhur taksa (të dhjetat) kanë rënë në hasmëri. Pasi Kokajt kanë vrarë dikë, kuvendi kohës i mbledhur nga fiset, kishte marrë vendim që spahinjtë t’i shitnin trojet në Klaiq dhe të  vendoseshin diku tjetër. Të shpërngulurit u vendosën në jug të Mireshit (ish-Dobërçanit), kur edhe është formuar fshati Kokaj. Disa shtëpi, po në atë kohë janë vendosur në Gjilan. Shumica syresh jetojnë edhe sot në  këto dy vendbanime. Thuhet se banorët e fshatrave përreth Klaiqit, të cilët i jepnin të dhjetat janë gëzuar, duke shpresuar se pas kësaj shpërnguljeje nuk do të paguanin më taksë. Mirëpo, tradita e mbledhjes së taksave, sipas burimeve të kohës, kishte vazhduar edhe më, deri kur fshati, afërsisht së bashku me 700  vendbanime të tjera ishte detyruar nga regjimi serb i kohës, 1877-78, të shpërngulej nga trojet stërgjyshore. Ndërkaq, në këta dy vjet të vështirë të shpërnguljes masive, nga Klaiqi kanë dalë  më shumë se 79 familje. Vetëm në Poliçkë janë vendosur 16 familje, në Desivojcë 4 , në Marocë afër Poliçkës 3 , në Gmicë 3, në Svircë 6, në Gjilan 10, në Laçiç 3, në Velegllavë 2, në Tygjec 5, në Shqipëri 5, dhe në Runikë të Drenicës 1 familje. Familjet pastaj janë zgjeruar, kështu që janë vendosur të jetojnë edhe në shumë vendbanime të tjera, kryesisht urbane. Do përmendur këtu që ende ka toponimi shqipe në këtë fshat, si Latifova Livada (Livadhi i Latifit), etj. Fshati ka qenë pothuajse i pari që ishte kolonizuar nga serbët për faktin se ishte ndër më pjellorët në këto anë.

Tragjedia e familjes së Bekë Klaiqit

Klaiqi, trualli i të parëve të mi, tërësisht  i banuar me shqiptarë, i begatshëm me pyje, kullota, tokë të punueshme,  në veçanti me livadhe të mira, për më pak se dy muaj kishte mbetur pa asnjë shqiptar. Të parët e mi, përkatësisht edhe gjyshi im Beka që ishte shumë i pasur e shtëpi në zë,  pati të njëjtin  fat. Ishte një natë e kobshme janari, kur  gjyshi im, Beka me të vëllain Mehmetin  nuk ishin në shtëpi, një çetë banditësh serbë hyri në shtëpi dhe i nxori shtatë meshkuj nga shtëpia, i lidhin në prani të anëtarëve të tjerë, i nisin drejt pyllit dhe prej atij momenti u humb çdo gjurmë. Gra e fëmijë tmerrohen. Me të arritur në shtëpi të nesërmen në mëngjes Beka e Mehmeti e kuptuan se çka kishte ndodhur.

Po atë ditë në shtëpinë e Bekës arrin një çetë banditësh të tjerë dhe nga ai  i  kërkojnë meshkujt e shtëpisë. Beka u thotë se i keni marrë ju, kurse ata ia kthejnë se meshkujt e shtëpisë suaj kanë dalë në mal dhe po nuk u kthyen deri në mbrëmje të gjithëve do t’ju presim e djegim.

Një nga livadhet dhe pylli i Klaiqit foto origjinale

Mbi temelet e shtëpsë së Bekës u ndërtua një objekt si në këtë foto në Klaiq

Me të mbaruar  të atij dialogu plaçkitën  aq sa mundën dhe shkuan. Duke mos  ditur  si t’ia bënin , Beka e thërret të vëllain, Mehmetin dhe i propozon  të linin plëng e shtëpi dhe të largoheshin sa më parë për t'i shpëtuar ata shpirtra njerëzish që i kishin shpëtuar masakrës. Vendosën, gjithashtu, që kunatat, të cilave u ishin vrarë burrat t'i kthenin në gjini  të vet. Ato ishin nga  fshatrat Bajrë, Bucë e Radec.

Kazani i ardhur nga Klaiqi më 1878

                                Shpata e Bekës                         Pushka e Bekës                                           

Kazani, shpata, pushka dhe tigani (fulterja).

Sa herë që kam parë këto relikte, të sjella nga Klaiqi nga të parët e mi, sytë më janë mbushur me lot. Kam menduar se çka do të ishte më e dobishme për të fituar të humburën - tokën e shenjtë. Të gjitha rrugët më janë ngrirë dhe jam orientuar për mbijetesën e të mbeturës.   

Një rrugic në Klaiqi foto origjinale

I ngarkojnë dy kuaj me gjëra elementare, si miell, tëlyen, një kazan me verigë, një fultere dy cerga. Fulterja  edhe sot ndodhet te vëllai im Latifi. Kazani te pasardhësit e vëllait tim, Bekteshit, kurse shpatën, pushkën e verigën i kam unë.  Me të dalë nga shtëpia ua hapin dyert stallave që ishin përplot me bagëti, si dele, dhi, lopë e kuaj. Nga  të dhënat që kam arritur t’i grumbulloj, atë natë tmerri nga Klaiqi ishin nisur: gjyshi im  Beka  me të shoqen Selimen, i vëllai me djalin e vogël Latifin, i vëllai i gjyshit – Mehmeti - me të shoqen Zizën dhe me dy të bijat Hanifen dhe Zarifen. Sikur shumica e familjeve shqiptare të Gollakut të Epërm që kishin ndonjë lidhje familjare në Gollak edhe gjyshi im Beka niset drejt Kikës, ngase atje  i  kishte të martuara dy kushërira. Njëra ishte e martuar në familjen e mulla Osman Shurdhanit, kurse tjetra në familjen e Jashar Bunjakut, që të dyja nga Poliçka. Gjatë udhëtimit, përveç borës dhe acarit të madh, hasnin edhe në banda serbe. Kur kanë rënë në një pritë te Çeshmja e Radecit, derisa Beka e Mehmeti luftonin me hordhitë serbe, gratë nga tmerri e kishin lënë një fëmijë në borë. Pas një orë udhëtimi u ka rënë ndërmend, janë kthyer prapa dhe për fat e kanë gjetur të gjallë. Në  pritë tjetër kanë hasë edhe në vendin e quajtur Te Llogori i Markut. Edhe aty e kanë çarë rrethimin dhe kanë vazhduar rrugën drejt Kikës. 

Llogori i Markut, që besohet të ketë qeni i ndonjë shqiptari me emrin Mark, i kishte shërbyer eprorëve të lartë i bandave serbe, të cilat kudo që i kanë hasur shqiptarët nëpër shtëpitë e tyre i kanë dërguar në atë kamp (llogor) dhe i kanë keqtrajtuar keq, madje disa syresh edhe i kanë ekzekutuar. 

Vija kufitare dhe fshatrat rreth Kosoves të gjitha te zbrazura me shqiptar